XIX. Türk Tarih Kongresi VII. Cilt

Kudüs’teki Holokost Şehitleri ve Kahramanları Otoritesi (Yad Vaşem) tarafından “Milletler Arasında Dürüst” tanınan tek Müslüman diplomat Selahattin Ülkümen’dir. Holokost alanındaki dünya literatürünün her geçen gün hızla artmasına rağmen Türkiye’nin Türk ve Avrupalı Yahudileri Nazi zulmünden kurtarması hakkındaki Türkçe yayınlar nispeten azdır. Bu durum Holokost’ta Türkiye’nin rolü üzerine araştırma yapan yabancı uzmanların konuya dair sınırlı, anakronik ve bazen da yanlış yorumlar yapmalarına yol açmaktadır. O tarihe kadar adı duyulmamış olan Ülkümen 26 Haziran 1990’da Temmuz 1944’te Rodos’ta Konsolos iken kırk iki Yahudi’nin hayatını kurtardığı için Yad Vaşem’ce “Milletler Arasında Dürüst” unvanıyla onurlandırılmasından sonra birden Türk ve uluslararası kamuoyunda tanınmaya başlanmıştır. Ülkümen’in kurtardığı Yahudilerin sadece on üçü Türk uyruklu olup yirmi dokuzu İtalyan yurttaşıydı. Nazi zulmünden kaçmaya çalışan Yahudilerin hayatını, kendi hayatını tehlikeye atarak, kurtardığı için Birleşmiş Milletler ve diğer birçok kuruluşça da onurlandırılmıştır. 15 Mayıs 2001’de Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığınca Üstün Hizmet madalyasıyla taltif edilmiştir. Bununla birlikte, Ülkümen üzerine gerek Türk gerek yabancı dillerde herhangi bir kitap veya akademik makale yazılmamıştır. Ülkümen’in hikayesi İkinci Dünya Savaşı Türk tarihinin önemli fakat çok az bilinen bir veçhesini teşkil etmektedir. Ülkümen layık olduğu ilgi ve değere henüz mazhar olmamış bir kişidir. Gerek Türkler gerek yabancılar onun cesareti, fedakarlığı ve insancıllığı hakkında şimdiye kadar sadece birkaç sayfa yazmakla yetinmişlerdir. Temmuz 1944’te Naziler Rodos’taki on altı yaş üstündeki bütün Yahudi erkeklerinin kimlik ve çalışma kartlarıyla birlikte “civardaki küçük bir adaya nakil olunmak üzere” (gerçekte Auschwitz-Birkenau ölüm kampındaki gaz odalarına gönderilmek için) bulunmalarını emrederler. Durumun vahametini anlayan Konsolos Selahattin Ülkümen Türk Yahudilerinin hayatlarını kurtarmak amacıyla Nazi işgal komutanı Korgeneral Ulrich Werner von Kleemann nezdinde müdahalede bulunur. Von Kleemann ilk önce, uyruğuna bakılmaksızın, her Yahudi’nin Yahudi olduğunu ve toplama merkezlerine gitmeleri gerektiğini söyleyip Yahudilerin hiçbirini serbest bırakmak istemez. Ülkümen de cevaben Türk hukukunda bütün yurttaşların eşit olduğunu beyanla Yahudi, Hıristiyan, Müslüman diye ayrım yapılmadığını belirtir. Adı geçen, von Kleemann’a ayrıca “Türk Yahudilerini serbest bırakmazsa durumu Hükümetine ileteceğini, bunun da uluslararası bir olaya neden olacağını” ifade eder. Nazi komutan bu durumda muvafakatini bildirir. Almanların bu şekilde hareket etmelerinin saikinin ülkelerinin Türkiye ile mevcut diplomatik ve ekonomik ilişkilerinin haleldar olmasını istemediklerinden kaynaklandığı açıktır. Almanya’nın İkinci Dünya Savaşının çıkmasından beş ay önce Ankara’ya Franz von Papen çapında bir büyükelçi ataması bu ülkenin Türkiye ile ilişkilerine ne kadar çok önem atfettiğinin bir göstergesidir. Ülkümen Rodos’ta yaptıklarıyla hiçbir zaman övünmeyen sessiz ve mütevazi bir kişilik profi li sergilemiştir. Sorulduğunda sadece insanlık görevini yaptığını söylemekle yetinmiş ve hayatı geri dönüp bir kere daha yaşasam aynı şeyleri yaparım demiştir. Ne İkinci Dünya Savaşı sırasında ne de sonraki yıllarda kendisinden söz etmemiştir. Ülkümen kendisine verilen görev ve sorumlulukları şiarı olan dürüstlük, sadakat ve fedakarlıkla çalışarak gerektiğinde, Rodos’ta olduğu gibi, hayatını istihkar etmek suretiyle yerine getirmiştir. Cesareti, ataklığı, azmi ve kendine güveniyle tanınan Ülkümen içten bir tutku haline getirdiği doğruların ve ideallerin peşinde gitmiştir. Devamlı olarak hakkı arayan bu kişi olumsuzluklar ve engellerle karşılaştığında bunların üzerine gitmekten çekinmemiştir. Ülkümen’in insancıl dünya görüşünün şekillendirilmesinde devleti ebed müddet töresinin enginliklerinde yatan mazlumu ve mağduru koruma duygusunun, köklü aile geleneklerinin, doğup büyüdüğü ortamın ve sağlam eğitiminin etkili olduğu söylenebilir. Vicdanın sesini dinleyerek giriştiği teşebbüsler sonucu Rodos’ta Nazi zulmünden kurtardığı insanların her vesileyle dile getirdikleri şükran ve minnet dolu sözleri onun için en büyük ödül olmuştur. Türkiye’nin bu eşsiz değeri yaptıklarıyla insanlık anılarında yaşayacaktır. Bu bildirinin hazırlanışı Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı ve Yad Vaşem arşiv belgelerine, anı kitaplarına, kişisel mülakatlara ve diğer tamamlayıcı ikinci el kaynaklara dayandırılmıştır. Gözlem ve yargıların yoğruluşunda bütün bunlar ayrı ayrı gözden geçirilmiş, ayrı ayrı etkilerini yapmıştır.

Anahtar Kelimeler: Selahattin Ülkümen, Yahudiler, Naziler, Rodos.