Van’da Katliam, Yıkım ve İşgal: Tehcire Giden Yol (26-27 Mayıs 2022) Bildiriler Kitabı

Türk-Ermeni ilişkilerinin gelişimi önündeki en büyük engel, tarihi ve kökeni yüz yılı aşan bir geçmişe dayanan ve Ermeni Meselesi olarak adlandırılan sorundur. Ermeni Meselesi, “Osmanlı İmparatorluğu’nun uluslararası sistemde istikrarsızlığa yol açmadan tasfiyesi” olarak tanımlanan Şark Meselesi ile iç içe bulunmaktadır.

Emperyalist devletler, bu politika çerçevesinde Osmanlı egemenliği altında farklı din, etnik köken, dil ve kültüre sahip olan, yüzyıllarca birlikte yaşayan gayrimüslim uyrukların devlete karşı ayaklanmaları ve kendi bağımsız devletlerini kurmaları yolunda onları tahrik ve teşvik etmişlerdir. Bu uyruklardan biri de Ermenilerdir. Ermenilerin siyasi anlamda Osmanlı Devleti’nden ayrılarak kendi bağımsız devletlerini kurma istekleri ve konuyu uluslararası arenaya taşımaları; 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında Ermeni Patriği Nerses Varjabedyan’ın Yeşilköy’e kadar gelen Rus ordusunun karargâhına giderek Ruslardan Doğu Anadolu’yu kontrol etmelerini ya da Rusya’nın himayesinde Ermeni Devleti’nin kurulmasını, eğer bu iki teklif kabul edilmezse en azından Ermeniler lehine bölgede ıslahat yapılmasını istemesine kadar dayanır. Bu savaş sonrasında taraflar arasında Ayastefanos Antlaşması imzalanmış ve Osmanlı Devleti, Ermenilerin yaşadıkları eyaletlerde vakit kaybetmeksizin ıslahat yapılmasını kabul etmiştir. Bu gelişme Avrupa’daki güç dengesini altüst etmiş ve İngiltere, Rusya’nın Doğu Anadolu’yu Balkanlaştıracağı endişesine kapılmıştır.

İngiltere’nin bu endişesi sonucunda Berlin’de toplanan kongre sonrasında imzalanan antlaşmanın 61. maddesi ile Ermenilerin Osmanlı toprakları üzerinde yaşadıkları Vilayat-ı sitte olarak adlandırılan bölgede ıslahat yapılması ve imzacı devletlerin bu ıslahatların takipçisi olacağı kabul edilmiştir. Böylece Ermeni sorunu Şark Meselesi’nin bir parçası olarak uluslararası arenada yerini almış ve emperyalistlerin verdikleri siyasi destekle bağımsız Ermenistan kurulması yönünde ilk adım atılmıştır. Yaşadıkları bölgelerde ıslahat yapılması kararı ile yetinmek zorunda kalan ve büyük hayal kırıklığına uğradıklarını dile getiren Ermeniler, muhtariyet sonrasında bağımsızlık elde etmek için devlete karşı isyan ederek silahlı mücadele kararı almışlardır.

Vilayat-ı sitte içinde yer alan Van, ağır coğrafi koşullara ve sert iklime sahip, İran ve Rusya ile sınır komşusu olan ve stratejik önem taşıyan bir Osmanlı vilayetidir. Van, sadece Osmanlı Devleti için değil, Ermeniler ve Ermeni milliyetçiliğinin uyanışında büyük etkiye sahip olan Amerikalı misyonerler için de önemli bir yere sahiptir. 1872’den bu yana Van’da faaliyet gösteren Amerikalı misyonerler Van’ı Ermeni ulusunun kalbi olarak nitelendirmekte ve misyonerlerin Boston’daki merkezi Van’a özel ilgi gösterilmesini istemektedir.

Anadolu’daki ayrılıkçı faaliyetlerin en açık şekilde görüldüğü Van’da, bağımsız Ermeni devletinin kurulması için silahlanan Ermeniler, 1896 ve 1915 yıllarında devlete karşı isyan etmişlerdi. Ayrılıkçı Ermenilik ruhunun yeşermesi ve sonrasında Ermenilerin silahlanmasında Van’da kurulan Araratlı, Kara Haç, İttihat ve Halas Cemiyeti, Kurtuluş Birliği gibi sözde yardım cemiyetleri, 1885’te kurulan Armenakan Partisi, Rusya, İngiltere, Fransa, İran ve İtalyan konsoloslukları, Ermeni kilisesi ve din adamları etkili oldu.

Birinci Dünya Savaşında Osmanlı askerinin Çanakkale’de ve Sarıkamış’ta devletin bekası için yedi düvele karşı çarpıştığı 1915’te, Van’da Ermeniler ayaklanarak devlete isyan etti. Osmanlı hükûmeti, 1915 yılının Nisan ayı ortalarında Van’da Ruslarla iş birliği yapan Ermeni komitacılarının, Osmanlı ordusunu iki ateş arasında bırakarak bölgedeki Müslümanları yok etmek ve zorla göç ettirmek amacıyla gerçekleştirdikleri ikinci isyan karşısında devletin bekası ve halkın güvenliği için gerekli önlemleri aldı. Binlerce Türk’ün canına, malına mal olan Ermeni isyan ve katliamları karşısında Dahiliye Nazırı Talat Bey, bütün sorumluluğu üzerine alarak, Ermenilerin savaş bölgelerinden uzak, İmparatorluk sınırları içinde kalan yeni yerleşim merkezlerine sevk ve iskân edilmeleri ile ilgili kararı, başta Van olmak üzere Erzurum ve Bitlis vilayetlerine gönderdi. Van Ermeni İsyanı, 27 Mayıs 1915’te meşru bir güvenlik tedbiri olarak alınan Sevk ve İskân kararının en önemli nedenlerinden biridir. İsyan sırasında Van, gönüllü Ermeni birliklerinin öncülüğündeki Rus kuvvetleri tarafından işgal edilmiş, Ermeni isyancıların lideri ve Taşnak üyesi Aram Manukyan, Van’da kurulan Ermeni devletinin başkanı olarak Van Valiliğine atanmıştı. 1915 yılının Mayıs ayında başlayan Ermeni isyancıların ve Rus birliklerinin Van’ı işgali, 1918 yılının Nisan ayına kadar devam etmiş ve isyan esnasında binlerce Türk katledilmiştir.

Ermenilerin Van’da devlete karşı isyan etmelerinin nedenlerinin, Van’ın 1915 yılında Rus ordusu tarafından işgal edilişinin, Van’da 1915’te Ermenilerin çıkardıkları isyan esnasında Müslümanların bölgeden göç ve katlinin, Van Ermeni isyanından yaklaşık bir ay sonrasında Talat Paşa’nın ifadesiyle isyan yuvasının dağıtılması amacıyla asiler için uygulanmaya başlayan Sevk ve İskân kararının, soykırım kavramı ve Ermeni soykırım iddiaları ve iddiaların soykırım kavramı çerçevesinde konu ile ilgili çalışan araştırmacıların görüşlerinin karşılaştırılarak ele alındığı Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi’nin ev sahipliğinde “Van’da Katliam, Yıkım ve İşgal: Tehcire Giden Yol Sempozyumu”, 26-27 Mayıs 2022 tarihleri arasında düzenlenmiştir. Sempozyum Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu bünyesinde yer alan Türk Tarih Kurumunun desteği ile gerçekleştirilmiştir. Sempozyuma katılım sağlayan yurt içinden ve yurt dışından bilim insanları, konu ile ilgili bilimsel bilgiler içeren bildirilerini sunmuşlardır. Etkinliğin sona ermesinin ardından, toplumun tarih bilincinin artırılmasını misyon edinen Türk Tarih Kurumu tarafından, ilgili sunumlar titizlikle incelenmiş, bildirilerin kitaplaştırılması süreci başlatılmış ve Birinci Dünya Savaşı’nın 110’uncu yılında eser yayıma hazır hâle getirilmiştir. Tarih yapanlara sadakati esas alan Türk Tarih Kurumu, üzerinde çok tartışılan konuyu hazırlanan bu eserle geniş kitlelere ulaştırmayı hedeflemektedir.

Prof. Dr. Dilşen İnce Erdoğan
Mayıs 2024 İzmir-Yakaköy

ORCID: 0000-0001-6669-5966